A realidade demostrounos que non podemos dar por garantido o futuro, incluso o máis próximo. É a nosa obrigación reflexionar e extraer as leccións que nos permitan aprender e prepararnos para afrontar os cambios que xa se produciron.
Desde finais dos anos 80, os contextos militares incorporaron a perspectiva de afrontar situacións volátiles, incertas, complexas e ambiguas. Pero é en 1992 cando Herbert Barber formaliza o acrónimo VUCA (Volatile, Uncertain, Complez, Ambiguous) para sensibilizar ao alumnado da US Army War College coas dificultades que presenta a análise estratéxica. Desde hai anos vén utilizando no mundo da xestión empresarial á hora de afrontar importantes decisións estratéxicas e este marco de referencia demóstrase cada vez máis aplicable ás contornas económico, social e ambiental.
Unhas características tan importantes como non desexadas
Nun mundo que ansia o control e onde a análise cuantitativa prima sobre todo o demais, os termos que definen unha contorna VUCA levan sempre asociada unha connotación negativa. Quizais por iso non incorporamos este enfoque á interpretación de cuestións fundamentais e estratéxicas para a nosa supervivencia como o cambio climático, a perda de biodiversidade ou a sustentabilidade alimentaria.
Con todo, a consideración dun escenario VUCA é unha proposta moi positiva. Reflicte unha actitude na análise da contorna que busca perspectivas futuras baseadas en distintos puntos de vista e escenarios nos que se identifican oportunidades potenciais para a sociedade, as organizacións ou as persoas individualmente abandonando un papel pasivo e reactivo.
Como reaccionar nestes escenarios?
Traballar con volatilidade, incerteza, complexidade e ambigüidade pode parecer difícil e en ocasións, esta dificultade convértese nunha boa escusa para non confrontar a realidade.
Nathan Bennett e James Lemoine , expoñen unhas propostas básicas que nos poñerán nunha mellor posición para reaccionar, responder ou adaptarnos a este tipo de situacións.
Ser áxiles fronte a volatilidade
Unha situación volátil é inesperada ou inestable e cunha duración descoñecida. O que ocorre non é difícil de entender, pero os cambios son frecuentes e, en ocasións, impredicibles.
A axilidade é fundamental para afrontar a volatilidade. É necesario investir en preparación e talento que nos axuden a predicir cambios e anticiparnos na provisión de recursos básicos para a supervivencia, ben sexa para unha empresa, persoa ou a sociedade no seu conxunto.
Información para reducir a incerteza
A incerteza describe unha situación caracterizada pola falta de información ou coñecemento. É diferente á volatilidade xa que nunha situación volátil é altamente probable que se produzan cambios, con todo, a incerteza é simplemente non ter información ou coñecemento para poder preparar unha resposta.
A incerteza redúcese con información e coñecemento. Recompilar información, interpretar datos e compartir o coñecemento participando de redes de análises de información pode reducir a incerteza continua.
Estruturas adecuadas para a complexidade
Unha situación complexa é aquela en a que existen moitas partes e variables interconectadas. Non son necesarios cambios impredicibles nin temos falta de información, mesmo pode ser que teñamos tanta información que sexa abafadora de procesar.
A maneira máis directa de afrontar a complexidade é replicándola. Se contamos cunha estrutura organizativa preparada poderemos aproveitarnos da complexidade ambiental máis que loitar contra ela.
Experimentos contra a ambigüidade
Quizais o máis abstracto dos termos. Alude á multitude de opcións e posibles resultados. A ambigüidade caracteriza situacións que poden entenderse de varios modos ou admitir varias interpretacións. En definitiva, introduce dúbidas sobre a natureza das relacións de causa e efecto.
Comprender causas e efectos require xerar hipóteses e probalas. É necesario experimentar e tomar riscos de forma controlada para que se poidan extraer leccións replicables.
Algo do que aprender do traballo no campo
Traballar no campo supón unha exposición extrema a estas situacións. Non é necesario que o concepto VUCA está formalizado para que esteamos a falar de cuestións naturais e absolutamente interiorizadas. Traballar con variables lonxe do noso control fai que a xestión sexa necesariamente dinámica e flexible. Entre outros moitos, leste é un dos motivos polos que o rural dá mostras dunha maior resiliencia.
A continuación, expomos catro exemplos que pretenden ilustrar como no rural xa se utilizan, froito da experiencia, receitas asimilables ás de Bennet e Lemoine para tratar coa volatilidade, incerteza, complexidade e ambigüidade.
Planificar con alta volatilidade
A volatilidade dos mercados agrarios é un fenómeno ben coñecido que ten que ver, entro outros factores, coa elasticidade da demanda e oferta agrarias, os desfasamentos temporais entre decisión de sementa e o resultado na colleita que tamén se ve afectada polas condicións climáticas de cada campaña.
A capacidade para planificar sen garantía de cal será o resultado dun ano de traballo é unha característica que se etrena con cada colleita e require dalgunhas das condicións comentadas anteriormente para a xestión da volatilidade. Por exemplo, hai que ter axilidade durante todo o período de cultivo ou crianza para aproveitar oportunidades ou mitigar amenzas. Outro exemplo é a plantación ou sementa con folgura suficiente para paliar posibles imprevistos sen que se produza un exceso difícil de xestionar.
Xestionar a incerteza
Existe unha relación directa entre agricultura e meteoroloxía. O tempo que vai facer sigue sendo un importante factor de incerteza global para as colleitas que directa ou indirectamente permiten a alimentación duns 7.700 millóns de persoas.
Unha información máis precisa e personalizada de cada localización permitirá sacar proveito das condicións meteorolóxicas e contribuír a reducir os danos, directa ou indirectamente, causados por un tempo desfavorable.
Inspirarse na complexidade
As plantas existían antes da agricultura igual que os animais antes da gandería. A tecnificación destas disciplinas levounos a controlar e substituír determinados procesos naturais para conseguir que as nosas colleitas e gañado crezan e reprodúzanse.
Ao longo da historia tratamos de simplificar unha gran cantidade de procesos que se dan de maneira espontanea na natureza para exercer un control sobre os mesmos. Isto permitiunos consumir produtos fóra de tempada pero tamén ocasiona outra serie de impactos como, por exemplo, a perda de biodiversidade ou chan pola intensificación artificial de cultivos, cuestións que poñen en dúbida o que ata o de agora considerabamos avances.
A sintropía é unha estratexia fronte a esta situación. A agricultura sintrópica tenta replicar os ecosistemas para que produzan todos os inputs necesarios para o seu crecemento e reprodución, do mesmo xeito que na natureza. #Ante un sistema complexo de millóns de anos como é o ecosistema terra, a mellor maneira de aproveitar todos os seus beneficios é tratar de replicarlo.
Aprendizaxe da ambigüidade
A ambigüidade é unha condición fundamental nos procesos naturais. Estes poden ser interpretados de múltiples maneiras que nos levan a distintas conclusións e finalmente decisións potencialmente adecuadas para un fin e que só despois de verificar os resultados mostrarán a súa validez.
Bo exemplo de dúbidas nestas relacións causa/efecto foi a proba que fixo David Sueiro en Galo Celta ao introducir castaña como complemento da alimentación das súas galiñas para obter uns ovos máis melosos e con menos auga. Esta decisión, boa no seu obxectivo principal ocasionou problemas de exceso de graxa no fígado dos animais que cambiou totalmente a viabilidade dos resultados do experimento.
Este tipo de efectos indirectos ou laterais están moi presentes no campo e por iso sempre se toma con moita prudencia á hora de introducir modificacións na xestión e manexo das explotacións.
Con todo, esta prudencia non significa inmobilismo e por iso existen constantes experimentos de introdución gradual para controlar as posibles consecuencias indirectas ou laterais de calquera cambio, por pequeno ou evidente que poida parecer.
Atreverse a cambiar
O cambio xa non é algo desexable. O cambio xa se produciu e agora debemos estar preparados para adaptarnos. Temos que atopar novos enfoques para afrontar a resolución dos grandes problemas do pasado que aínda temos pendentes e estar preparados para cales sexan os retos futuros que aínda non coñecemos.
Debemos pensar na fronteira do coñecemento onde todas as opcións son aínda válidas porque non se probaron falsas. É necesario traballar con mente aberta en solucións imaxinativas e efectivas, que non imaxinarias ou teóricas.
En lugar de adaptarnos ao que veña, estamos perante unha oportunidade para dar forma ao futuro.